Guided Tours
Broek in Waterland
Een Waterlands dorp met een roemrijke geschiedenis
Het dorp Broek in Waterland werd reeds genoemd in de tweede helft van de 13de eeuw. In de middeleeuwen waren de bestaansmiddelen vooral de landbouw, later de veeteelt. In de 16de eeuw waren het voornamelijk de koopvaart en de haringvangst.
De koophandel vond zijn hoogtepunt in de 17de eeuw. De Broeker kooplieden handelden vooral met de Oostzeelanden, waaruit ze voornamelijk graan invoerden; zij namen op de Amsterdamse graanbeurs een voorname plaats in.
Hun zakelijk succes resulteerde in grote rijkdom, die vaak door onderlinge huwelijken culmi-neerde in belangrijke vermogens. Zo liet de befaamde Neeltje Pater bij haar overlijden in 1789 een vermogen na van ongeveer 7 miljoen gulden.
Al in de 18de eeuw genoot het dorp internationale bekendheid en werd door veel reizigers bezocht. Vooral de Broeker properheid, de statige houten huizen en de omliggende siertuinen waren beroemd.
Het dorp ontstond aan de Noord-Oostzijde van het Broekermeer. Bij de drooglegging van dat water in 1628 werd een kleine plas gehandhaafd, het Havenrak, waar omheen het dorp uitgroeide. Opmerkelijk is, dat de situering van bebouwing in de loop der eeuwen vrijwel niet is gewijzigd. De houten huizen rond het Havenrak dateren oorspronkelijk uit de 17de eeuw of vroeger, maar zijn veelal later verbouwd. Hierdoor hebben de meeste gevels thans een voorkomen uit de 18de of uit de 19de eeuw.
De monumentale panden zijn ook nu nog bijna allemaal van hout en veelal geschilderd in een kleur die ‘Broeker grijs’ wordt genoemd. In uiteenlopende reisverslagen uit de 18de eeuw wordt het dorp echter beschreven als een ‘bonte veelkleurigheid’. Naast heldere kleuren gebruikten de welgestelde bewoners toen ook zandsteen tinten en marmer imitaties om hun huizen een voornaam aanzien te geven. De indruk bestaat dat de toegepaste kleuren in de loop van de 19de eeuw in toenemende mate met ‘stemmig’ kunnen worden aangeduid. Het huidige kleurgebruik komt mogelijk voort uit de periode waarin het dorp in armoede was vervallen en de bewoners alleen nog goedkope grijze grondverf gebruikte. Sinds Broek in 1969 de status van beschermd dorpsgezicht kreeg, wordt het Broeker grijs aangehouden als voornaamste kleur om de eenheid van het dorp te bewaren.
Veel Broeker huizen zijn z.g. ‘driebeuken’, het oudste type woonhuizen in Noord-Holland. Hierbij rust het dak op een gebintconstructie, waarvan de stijlen ruim een meter binnen de buitenwanden staan. De driebeuken zijn veelal aan de achterzijde voorzien van een vierkante stelp, die breder is dan het huis. Ook deze stelp wordt bewoond (‘woonvierkant’), doch heeft bij sommige houten huizen mogelijk oorspronkelijk voor agrarische doeleinden gediend.
Een beknopt verhaal over het dorp Broek in Waterland is tevens te vinden op de site van de Gemeente Waterland. Meer informatie over zorg voor monumenten en beschermde stads- en dorpsgezichten vindt u in de in 2005 door de gemeente Waterland uitgegeven publicatie Waardevol Waterland.